هالیت

کاربرد هالیت:

نمک طعام افزون بر مصرف خوراکی و نگهداری مواد غذایی در صنعت نیز مصرف زیاد دارد.

مهمترین مصرف آن در صنایع شیمیایی است. در تهیه اسید کلریدریک ، ترکیبات سدیم مثل کربنات  و سولفات سدیم و آب اکسیژنه بکار می رود. هالیت کانی اصلی هیپوکلریت سدیم است که بعنوان سفیدکننده و گند زدا استفاده می شود. همچنین به مقدار زیاد برای دباغی پوست ، کودهای شیمیایی و لعاب سرامیک مصرف دارد.   در زمستان برای ذوب سریع برف و یخ در مسیر جاده  ها و بزرگرا ه ها استفاده می شود.

سیلویت یا سیلوین      Silvite

فرمول شیمیایی:  KCl

احتمالاً نام آن به افتخار سیلویوس (Silvios) پزشک هلندی نام گذاری شده است. سختی آن 2 و چگالی آن 99/1 می باشد. معمولاً بصورت توده ای  از دانه های متبلور متراکم  و گاهی توده های ساقه مانند دیده می شود . رنگ شعله ان قرمز مایل به بنفش می باشد که معرف پتاسیم است. طعم شور ، تند و تلخ دارد. سیتم تبلور این کانی کوبیک  است. بلورهای آن اغلب به شکل اکتاهدری و یا مکعبی است.

ترکیب شیمیایی و خواص شیمیایی :

دارای 4/52 % پتاسیم و 6/47 % کلر می باشد. ممکن است مقداری یون سدیم بصورت نمک طعام نیز در ترکیب آن وجود داشته باشد.

برای تشخیص آن از نمک طعام از رنگ شعله بنفش پتاسیم و زرد سدیم استفاده می کنیم. کانی سیلویت به راحتی در آب حل می شود و اگر محلول آن  را با اسید نیتریک اسیدی کنیم و نیترات نقره به آن اضافی کنیم ، رسوب سفیدرنگ کلرید نقره  ایجاد می شود.

نحوه و محل پیدایش:

سیلویت مانند هالیت و اغلب همراه با آن ،  اما بمقدار بسیار کمتر در محیطهای تبخیری و رسوبی بوجود می آید. همچنین به عنوان کانی ثانوی محصول تجزیه کارنالیت است در کشورهای ایران، آمریکا ، مکزیک، آلمان و کانادا وجود دارد.  در کشور کانادا یک لایه گسترده از این نمک در عمق بیشتر از 1000 متری وجود دارد.

کاربرد:

یکی از مهمترین منابع تهیه ترکیبات پتاسیم، از جمله ید در نیترات و کربنات ، پتاسیم  و پتاس است . عنصر پتاسیم به عنوان کود شیمیایی  مصرف می شود . هم چنین در صنایع  سرامیک سازی ، شیشه سازی و کاغذ برای سفید کردن و نیز در صنایع رنگ ، صابون سازی، کبریت سازی، داروسازی و عکاسی نیز کاربرد دارد.  در ساخت دستگاه های طیف مادون قرمز هم مصرف دارد.

پروژه های اکتشاف پتاس در ایران که توسط سازمان زمین شناسی اجرا شده است از سال 1337 تا 1348 به این شرح است:

l  1- پروژه اکتشاف مقدماتی و  پی جویی پتاس در گنبدها و ساختمان های شمال غرب کشور . این پروژه در سال 1378 توسط خسرو صادقی ، رضا فرهادی، علی کریمی، و به سرپرستی احمد بنیان به اتمام رسید. و مهم ترین دست آورد آن معرفی حداقل سه ساختمان نمکی اولویت دار برای اکتشاف تفضیلی پتاس در شمال غرب کشور بود.

l  2-پروژه اکتشاف تفصیلی پتاس سنگی ایلجاق.  که در سال 1380  این پروژه  با معرفی بیش از 2میلیون ذخیره سولفاته به اتمام رسید.

l  3- پروژه اکتشاف سنگی در گنبد نمکی پل 90 % این پروژه در سال 1381 با شناسایی حدود 2 میلیون تن ذخیره پراکنده و حدود 1 میلیون تن ذخیره احتمالی قابل دسترس با عیار 56 % سیلویت توسط رضا فرهادی به اتمام رسید.

l  4- پروژه اکتشاف تفصیلی پتاس در گنبد نمکی پل این پروژه با 1200 متر حقاری در دست اجراست.

l       5- پروژه اکتشاف مقدماتی پتاس سنگی  در گنبد های نمکی زاگرس.

l  6- پروژه اکتشاف مقدماتی پتاس سنگی در گنبدها و ساختمان های نمکی شمال غرب کشور از سال 1383 شروع شده است.

l  7- پروژه اکتشاف تفصیلی پتاس سنگی در گنبد نمکی چوپانلو ( شمال دریاچه ارومیه) این پروژه  به پیمانی برای سال 1383 تعریف شده است.

l  8- مطالعات و بررسی های پراکنده این مطالعات در طول اجرای پروژه های پتاس سنگی برای مناطقی از قبیل پلویاها، حوضه  گرمسار و در اردکان توسط رضا فرهادی اجرا شده و ادامه خواهد یافت.

کلرآرژیلیت یا سرآرژیلیت                                                                Cholorargyrite                                        

l       فرمول شیمیایی : AgCl

l   این نام بر اساس ترکیب شیمیایی آن از دو واژه کلروس  (Choloros)  به معنی سبز و آرژیروس (Argyros) به معنی نقره انتخاب شده است همچنین سرآرژلیت از دو واژه یونانی به معنی شاخ و نقره مشتق شده است به این کانی نقره شاخی (Hornsilver) هم گفته می شود.

l  سختی آن 3-2 است و چگالی حدود 5/5 است. در مقابل هوا و به ویژه نور به سرعت مات می شود و به رنگ قهوه ای مایل به بنفش یا ارغوانی در می آید. چاقو خوار است و با چاقو برش داده می شود

l       سیستم تبلور: در سیستم کوبیک متبلور می شود و فرم بلوری آن مکعبی است.

l  ترکیب شیمیایی: در ترکیب این کانی 3/57% نقره و 7/24 % کلر وجود دارد. ممکن است مقداری برم، فلوئور و گاهی سیلسیوم و جیوه در ترکیب وارد شود.

l  خواص تشخیص: این کانی را می توان از ظاهر مومی شکل و برش پذیری آن تشخیص داد. در روی ذغال و در حرارت بسیار کم قطرات نقره مذاب تولید می شود.

l       کاربرد: سنگ معدن نقره

نحوه و محل پیدایش:

l  یکی از فراوانترین ترکیبات طبیعی نقره است و در نزدیکی سطح زمین ، ناحیه اکسیداسیون و رگه های نقره و سرب ،در منطقه سوپرژن همراه با نقره طبیعی و  کانی های  ثانوی دیگر تشکیل می شود.

کریولیت:          Cryolite                     

l       فرمول شیمیایی: Na₃AlF₆

l  نام آن از دو لغت یونانی کروس Cryos به معنی یخ زده و لیتوسLithous به معنی سنگ با توجه به ظاهر       یخ مانند گرفته شده است. سختی آن 5/2 و چگالی 59/2 تا 3 است. جلای آن شیشه ای یا چرب است و سطح شکست آن ناصاف است.

l  سیستم تبلور: در سیستم مونوکلینیک منشوری متبلور می شود بلورهای آن ریز است و ظاهر مکعبی دارد و  در دمای 550 سیستم تبلور  آن مکعبی می باشد.

l  ترکیب شیمیایی:  در ترکیب آن 8/32 % سدیم، 8/12 % آلومینیوم و 4/54 % فلوئور وجود دارد.

l  خواص شیمیایی: به آسانی ذوب می شودو دانه های سفید رنگی را تشکیل می دهد در اسید سویفوریک محلول است. در اسید کلریدریک به سختی حل می شود  و در کلرور آمونیم نیز محلول است . رنگ شعله آن زرد است.

l  نحوه و محل پیدایش: کریولیت از کانیهای کمیابی است که  در گرانیت های جنوب غربی گرینلند  وجود دارد و تنها محلی می باشد که ذخیره آن زیاد و قابل بهره برداری است. در پگماتیت های منطقه اورال نیز گزارش شده است.

کاربرد:

l  در تهیه  فلز آلومینیوم و املاح سدیم و فلوئور مصرف می شود در صنایع شیشه شیری یا مات یا شیشه کریولیت  و نیز به عنوان کمک ذوب ، در کارخانجات تهیه آلومینیوم از بوکسیت نیز مصرف دارد.

آتاکامیت     Atacamite    

l       فرمول شیمیایی: Cu₂Cl(OH)₃

l  نام آن از صحرای آتاکاما Atacama در شیلی گرفته شده است. نام دیگر آن رومولینیتRomolonite  است. سختی آن 3 تا 5/3 چگالی آن 77/3 -75/3 می باشد. سطح شکست صدفی دارد. جلای آن الماسی یا شیشه ای است. بصورت های شعاعی، دانه ای یا توده  خاکی متخلخل علاوه بر فرم های MgCl₂.KCl.6H₂O  یا KMgCl₃.6H₂O

l  این کانی به نام ون کارنال Von Carnall مهندس معدن آلمانی نام گذاری شده است. سختی آن 5/1 تا 2 و چگالی آن حدود 6/1 است اغلب بصورت توده های دانهدرشت دیده می شود  و سطح شکست صدفی دارد. بلورهای آن شفاف ، بی رنگ و به ندرت زرد یا آبی با جلای چرب و کدر است. هم چنین تلولو فلزی نیز دیده می شود که بعلت وجود مس های بسیار ظریف اولیژیست در داخل آن می باشد.

l       سیستم تبلور:  این کانی در سیستم اورتورمبیک متبلور        می شود.

l  ترکیب شیمیایی: کارنالیت یک کانی متشکل ازدو نوع نمک می باشد و در ترکیب آن 3/38 % کلر،7/8 % اکسید منیزیم، 1/14 % پتاسیم و 9/38 % آب وجود دارد.ممکن است مقدار بسیار کمی روبیدیوم ، برم، سزیم، لیتیوم و باریم در ترکیب آن وجود داشته باشد.

l  خواص شیمیایی:  در مقابل شــعله فوتـــک  به آسانــی ذوب می شود و شعله را بنفش کم رنگ می کند . در آب محلول و در موقع حل شدن صدایی شبیه راه رفتن روی برف ایجاد      می کند. مزه آن تلخ و شبیه سیلویت می باشد. خاصیت فلوروسانس دارد.

l       نحوه و محل پیدایش:کارنالیت مهمترین کانه توده های نمکی دریایی می باشد.

کاربرد:

l  یکی از کانی های پتاسیم و منیزیم می باشد و از آن پتاسیم و منیزیم استخراج می شود در صورت وجود روبیدیوم و برم در ترکیب آن، این دو عنصر نیز از آن استخراج می شود. فلز منیزیم  از طریق الکترولیت  تهیه می شود. فلز منیزیم در تهیه آلیاژ فلزات سبک مثل آلومینیوم کاربرد دارد. هم چنین در تهیه لامپ فلاش دوربین عکاسی مصرف دارد. در صورتی که در ترکیب آن برم باشد، کلرور برم از آن تهیه می شود که در پزشکی مصرف دارد.

l  کانی مشابه کارنالیت بیشوفیت Bischofite است که مشخصاتنی شبیه کارنالیت دارد و بصورت یک کانی ثانوی از تجزیه کارنالیت تولید می شود . بیشوفیت در مرحله آخر تبلور نمک ها متبلور می شود.

گنبدهای نمکی:

l  گنبدهای نمکی شامل یک هسته تبخیری نمک و ژیپس است که قسمت عمده آن را نمک طعام NaCl تشکیل می دهد. و همراه آن کانی های آذرین و دگرگونی به چشم می خورد . سنگهای رسوبی به صورت حاشیه ای همراه این گنبدها  وجود دارد. هسته نمکی در بعضی از گنبدها قسمت عمده گنبدها را پدید آورده ، مانند گنبدهای نمکی هرمز و در بعضی دیگر به نظر می رسد نمک بطور کامل بالا نیامده و لکه هایی از آن را می توان مشاهده نمود مانند گنبد نمکی  گچین واقع در جنوب ایران .

بخش های مختلف گنبد نمکی:

l       هسته  یا بخش مرکزی گنبد که غالباً از نمک است.

l       بخش احاطه کننده که معمولاً از بخش مرکزی جوانتر است.

l  پوشش یا پوش سنگ که سطح فوقانی گنبد را می پوشاند. که البته بعضی از گنبدها فاقد پوش سنگ هستند مثل گنبدهای نمکی قم که در ارتفاعات زنگار دوچاه قم دیده می شوند.

مراحل تشکیل ساختمان گنبد نمکی:

l       پوشیده شدن  لایه های نسبتاً ضخیم نمک بوسیله یک یا چند لایه رسوبی.

l       تشکیل طبقات با یک شیب ملایم.

l       ایجاد طاقدیس ساده گنبدی شکل همراه با شکستگی های و گسل ها.

l       نفوذ نمک به داخل شکستگی ها و تشکیل گنبد.

منشا تشکیل گنبدهای نمکی:

l  عده ای عقیده دارند که نیروهای تکتونیکی عامل اصلی حرکت گنبدهاهای نمکی است و دلیل آن وجود رابطه تقارنی بین محور چین خوردگی و گنید های نمکی می دانند.

l  برخی معتقدند که گنبد های نمکی مستقل از نیروهای تکتونیکی  شکل گرفته و علت آن را اختلاف بین نمک و رسوبات اطراف آن می دانند.

l  عده ای علت اصلی نمک را حرکت رو به پایین رسوبات پیرامون توده سنگی می دانند . یعنی به نظر آن ها اصولاً نمک هیچ گونه حرکتی ندارد.

اهمیت اقتصادی گنبدهای نمکی:

l  اکسید ها: فروان ترین اکسید ها هماتیت است . اگرچه هیدروکسیدهای آهن از قبیل لیمونیت و گوتیت نیز گاهی دیده می شوند . از دیگر اکسیدهای آهن می توان از منیتیت نام برد.

l       کربنات ها : به مقدار کمتر دیده می شوند و شامل بلورهای کلسیت و دولومیت هستند.

l  سولفات ها : سولفات ها شامل انیدریت و ژیپس هستند و در اغلب طبقات نمکی بیشترین ناخالصی ها را تشکیل می دهند.

l  سیلیکات ها: بیشترین سیلیکات دیده شده کوارتز است و فلدسپات ها از نظر فراوانی کمتری برخور دارند.

گنبدهای نمکی ایران:

l  جنوب و جنوب غربی ایران در کمربند های چین خورده زاگرس که شامل نمک های هرمز می باشند.

l  حوضه راور در ایران مرکزی که از غرب طبس به سمت جنوب و جنوب شرق تا کرمان حدود 300 کیلومتر گسترش دارد.

l  تعداد زیادی حوضه رسوبی منفصل  از هم  در جنوب کمربند  البرز که در طول 1000 کیلومتر از غرب دریای خزر تا جنوب مشهد پراکنده اند. بعضی از آن ها عبارتند از  ناحیه زنجان خوی- قم ، گرمسار، دامغان، حوضه کویر بزرگ نمک 

در گنبد های نمکی کانی های زیر را می توان یافت:

l  هماتیت ( خاک سرخ) در اکثر گنبد های نمکی به مقدار و گسترش متفاوت وجود دارد. چنان که خاک سرخ با عیار بالا در جزیره هرمز وجود دارد اما در گنبد نمکی گچین  مقدار هماتیت کاهش می یابد.

l  گنبد های نمکی دارای پوشش انیدریتی و کلسیتی حاوی عدسی های گوگرد طبیعی است.     ( بلوت و همکاران 1980)

l  لیمونیت به مقدار کم و به صورت لکه های کوچک در بعضی از گنبد های نمکی گچین مشاهده شده است.

l  منیتیت در بعضی از گنبدها بصورت کلاهک گزارش شده است. پیریت نیز در گنبد های نمکی هرمز بصورت کریستالی و در گنبدهای دیگر معمولاً آثار فرسایش نیافته آن وجود دارد. گوگرد در بعضی از گنبدها بصورت خالص وجود دارد. کریستال هایی از کانی آپاتیت در جزیره هرمز وجود دارد. کلسیت، دولومیت ، کوارتز، ایلمنیت، اپیدوت و کانی های پرتوزا (پچیلو)  از دیگر کانی های موجد در گنبدهای نمکی است.

             گنبد نمکی جزیره قشم:

l  در گنبد نمکی جزیره قشم، نمک خالص به صورت نوارهایی با ضخامت تا 30 سانتی متر دیده می شود و با توجه به خلوص بالای آن می تواند بصورت نمک خوراکی قرار  بگیرد.

اسامی تعدادی از معادن حاوی نمک طعام یا هالیت  در ایران:

                                   منابع

کتاب کانی شناسی غیر سیلیکات ها   تالیف: دکتر سید محمد حسین رضوی

اصول زمین شناسی ذخایر معدنی :  دکتر یعقوپ پور

کانی شناسی نوری سیلیکاتها :    فریبا عزتیان

منابع معدنی از دیدگاه اقتصادی و زیست محیطی :   دکتر استفن ا. کسلر

پایگاه ملی داده های علوم زمین

کانی ها و سنگ های صنعتی: دکتر کریم پور

ژئوشیمی : فرید مر

اديب ، عباس ، 1370 ، روشنگري در پزشكي كهنه و نو .
 اسکندري،شيوا،آقانباتي،علي،فتوتي،وحيد،(1380 )،" فعاليتهاي زمين شناسي و اکتشافي انجام شده در استانها و برنامه پنج ساله سوم" .
ام.اوانز،‌انتوني،مر،‌فريد،مقدسي،سيدجواد،(1373)،"مقدمه اي بر زمين شناسي کانسنگ ها" .
 شهاب پور،جمشيد،(1382)،"زمين شناسي اقتصادي"،انتشارات دانشگاه شهيد باهنر كرمان .
گزارش بر عيار كردن باريت، سرب و فلورين معدن آتشكده – 1354 سازمان زمين‌شناسي
 بررسي طرح بهره‌برداري معدن فلورين و سرب پاچي ميانا– 1354 مجتبي حجازي
 گزارش مقدماتي درباره معادن و كانسارهاي ايران (بخش دوم)– 1363 طرح مطالعات گسترش صنايع شيميايي - وزارت صنايع.
گزارش در مورد راه حلهاي ريشه‌اي جهت توسعه صادرات مواد معدني- 1366 اداره كل صادرات و منابع.

غضبان ،‌ فريدون ،(1381)،"زمين شناسي زيست محيطي"،انتشارات دانشگاه تهران .
 قرباني،منصور،(1381)،"ديباچه اي بر زمين شناسي اقتصادي ايران".
كريم پور،محمدحسن،سعادت،سعيد،(1381)،"زمين شناسي اقتصادي كاربردي"، نشرمشهد .
كريم پورـ محمدحسن ،1378 ،کاني هاوسنگ هاي صنعتي،نشر مشهد .
ميسون،‌برايان،کارلتون ب،مر،مر،فريد ‌، شرفي ،علي اصغر ،(1370)، " اصول ژئوشيمي،انتشارات دانشگاه شيراز ".
اطلاعات شركت آلومينيوم ايران – 1378.
كانه آرايي معدن فلورين پاچي ميانا – موسسه تحقيقات و كاربرد مواد معدني ايران.
بازار جهاني فلزات غيرآهني (ماهنامه اقتصادي، آماري، فني) دفتر مطالعات بازار شرك مينرال اكسپورت، سال ششم شماره 62، مهر 1375
نتايج آمارگيري از معادن در حال بهره‌برداري كشور سالهاي 1373 لغايت 1378- مركز آمار ايران.
 فهرست معادن فعال فلزي و غير فلزي كل كشور: معاونت معدني و فرآوري وزارت معادن سابق. بانك اطلاعات معدني – سال 1375.
 ويلهم ولمر ، فردريک ، يعقوب پور ،‌ عبدالمجيد ، (1373) ، " ارزيابي اقتصادي در اکتشاف" .
 يعقوب‌پور-عبدالمجيد، «مباني زمين‌شناسي اقتصادي»، مركز انتشارات صنعت فولاد، 1371

طرح پيجوئي چكشي فلوئوريت در شمال غرب محلات (وزارت معادن و فلزات:مجري طرح)

اكتشاف مقدماتي ذخاير فلوريت لاريجان

سيماي معادن و صنايع معدن مازندران

طرح پي جوئي و اكتشاف مقدماتي كاني هاي غير فلزي در شرق و غرب ورسك(سواد كوه)( شركت مهندسي ايتوك ايران_شركت مهندسي كاوش كانسار)

کتاب کانی ها و سنگ ها ی صنعتی تالیف دکتر محمد حسن کریم پور

دي. اي. سي. منينگ، ترجمه هرمزي، احمد، مباني كاني هاي صنعتي

كريم پور، حسن، كاني ها و سنگ هاي صنعتي

اكتشاف و پي جوئي بنتونيت هاي ايران و مسائل زمين شناسي وابسته به آنها (رسالة كارشناسي ارشد. قرباني، منصور)

منابع بنتونيت در ايران، سازمان زمين شناسي كشور

كاني شناسي در ايران قديم، زاوش، محمد

سنگها و کانیهای صنعتی – دکتر محمد حسن کریم پور

دیرگدازها وکاربرد آنها در صنایع- مهندس علیرضا احمدی

3-مواد نسوز صنعتی و ویژگیهای آنها- مترجم:دکتر محمود طاهریان

راهبری کوره سیمان   محمد رضا عزیزیان

سایت سیمان ایران

کانیها و سنگهای صنعتی محمد حسن کریم پور

کانی ها و سنگ های صنعتی: دکتر کریمپور

ژئوشیمی : فرید مر

جزوه: آقای رضا ارجمند زاده

وبلاگ:آقای رخشانی مقدم(www.geoscinces.blogfa.com)